پزشکی هسته‌ای در دنیا کمتر از ۱۰۰ سال سابقه دارد. اولین کوشش‌ها به امریکا و برخی کشور های اروپایی در سال‌های پیش از ۱۹۳۰ مربوط می‌شود و نخستین بار دانشمندانی از این کشورها، پای رادیوایزوتوپ‌ها را به پزشکی و تصویربرداری باز کردند. در تصویربرداری هسته‌ای، فرایندهای متابولیکی در تصاویر نمایان می‌شود که کمک بیشتری برای متخصصین مختلف بخصوص متخصصین سرطان‌ها فراهم می‌سازد در صورتی‌که دیگر اشکال تصویربرداریهای پزشکی همانند مقطع‌نگاری رایانه‌ای و ام‌آرآی عموماً اطلاعات ساختاری و آناتومیکال تولید می‌کنند.
هر چند گذشته‌ی این دانش در ایران نیز حدود ۵۵ سال قدمت دارد اما حتی در امریکا نیز، ایرانیان همواره پردرخشش بوده‌اند و یکی از بالاترین جوایز این علم را عباس علوی در سال ۲۰۰۴ میلادی بدست آورده است. این دانشمند ایرانی نام خود را در پزشکی هسته‌ای جهان به عنوان کسی که سیستم‌های پت اسکن را گسترش داده به ثبت رسانده است.
معرفی مدیر گروه پزشکی هسته‌ای
دکتر سید رسول زکوی، استاد دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، متخصص پزشکی هسته‌ای و عضو انجمن تیروئید آسیا و اقیانوسیه، انجمن تیروئید اروپا و انجمن پزشکی هسته‌ای اروپا می‌باشد که از سال ۱۳۷۴ کار در پزشکی هسته‌ای در این دانشگاه را آغاز کرده است.
ایجاد بخش بستری بیماران کانسر تیروئیدی و بخش پزشکی هسته‌ای برای اولین بار در شرق کشور، ایجاد غنی‌ترین بانک اطلاعاتی بیماران سرطان تیروئید، آزمایشگاه ویژه بیماران کانسر تیروئید و تهیه دستگاه سونوگرافی ویژه تیروئید برای انجام تحقیقات تیروئیدی از جمله فعالیت های این پژوهشگر است. زکوی در سال ۲۰۰۹ میلادی دوره تکمیلی سونوگرافی تیروئید، PET/CT, SPECT/CT را در بیمارستان ویلهلمینین اتریش طی کرده و عضویت افتخاری گروه پزشکی هسته‌ای این بیمارستان را بدست آورده است. وی عضو بورد و ممتحن بورد آسیا اقیانوسیه پزشکی هسته‌ای و سردبیر مجله پزشکی هسته‌ای آسیا اقیانوسیه است که نشریه رسمی انجمن اسیا اقیانوسیه می‌باشد. وی علاوه بر مسؤولیت و فعالیت در تحریریه‌ی چند مجله علمی داخلی و بین‌المللی، رئیس مرکز تحقیقات پزشکی هسته‌ای و مدیر گروه پزشکی هسته‌ای دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز هست.
وب‌دا در خصوص دستاوردهای پزشکی هسته‌ای در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، مشکلات پیش روی این دانش و آینده‌ی روشن آن، گفتگویی با دکتر زکوی داشته که حاصل آن را در اینجا می‌خوانیم.
اگر ممکن است در مورد تاریخچه‌ی گروه، اطلاعاتی ارائه بفرمایید تا وارد پرسش‌های جزئی‌تر بشویم.
گروه پزشکی هسته‌ای، یکی از گروه‌های پیشرو دانشگاه علوم پزشکی مشهد است. در واقع، دانشگاه علوم پزشکی مشهد اولین دانشگاه خارج از پایتخت بود که دانشجوی تخصصی در این رشته پذیرش کرد. در حدود ۱۰ سال قبل فقط دانشگاه تهران و سپس دانشگاه شهید بهشتی، اقدام به پذیرش دانشجو در این رشته کرده بودند و دانشگاه علوم پزشکی مشهد، اولین دانشگاه استانی بود که در این سطح، دستیارتخصصی جذب نمود.
گروه پزشکی هسته‌ای در هر سه قسمت آموزش، پژوهش و درمان، فعالیت‌های قابل توجهی داشته است. در آموزش، ما سال‌هاست که برای تکنسین‌ها و تکنولوژیست‌ها دوره‌های آموزشی برگزار می‌کنیم و همان‌طور که گفتم، در سطح تخصصی هم پذیرش دستیار داریم. در بخش پژوهش، در ۵ سال گذشته جندین بار به عنوان گروه برتر پژوهشی از سوی دانشگاه معرفی شده‌ایم و در قسمت درمان هم به موفقیت‌های چشم‌گیری دست یافته‌ایم.
به طور مشخص، چه فعالیتی در قسمت پژوهشی داشته‌اید که عنوان گروه را در سطح وسیع‌تری مطرح کرده باشد؟
برای مثال در سرطان تیروئید، و اینکه بیماران بر اساس چه پروتکلی درمان شوند یک سری کارهایی در سطح جهان انجام شده بود و برخی تناقض‌ها وجود داشت. ما مقالات پژوهشی متعددی در این زمینه بیرون دادیم که در بیشتر منابع علمی، چاپ شده است. از جمله در پرکاری تیروئید، انجمن تیروئید امریکا برخی توصیه ها را بر اساس نتایج مطالعه ما انجام می دهد و به مقاله‌ی ما ارجاع می دهد.
در قسمت لنف‌نود پیشاهنگ نیز یکی دیگر از همکاران‌مان تحقیقات ارزشمندی داشته است. در واقع بیشترین تولید علم در این شاخه را همین بخش داشته است. این کار، هم امتیازات دانشگاه در این زمینه را افزایش داد و هم نیاز بیماران در این قسمت، مرتفع کرد. علاوه بر این در زمینه‌ی درمان بیماران سؤا‌ل‌هایی در سطح پزشکی هسته‌ای در دنیا وجود داشت که پاسخ داده نشده بود و گروه ما در حد توان سعی کرد به برخی از این پرسش‌ها پاسخ دهد.
می‌شود چند نمونه را ذکر بفرمایید؟
بله. همچنان که عرض کردم در شاخه های قلب، تیروئید لنف نود پیشاهنگ و آنکولوژی کارهایی انجام شد. در تیروئید در حد توصیه‌نامه‌های جهانی وارد شدیم و توفیق داشتیم. در برخی دیگر از پروتکل‌های درمانی نیز تغییراتی را موجب شدیم. در تکنیک لنف نود سینتی گرافی نتایج درخشانی داشتیم و متا آنالیزهای ارزشمندی را انجام دادیم. در مجموع استنادات زیادی به مقالات منتشر شده‌ی ما صورت گرفت که مایه‌ی مباهات کشور عزیزمان و دانشگاه علوم پزشکی مشهد است. می‌توان گفت بیش از یکصد استناد به برخی از مقالات ما در سطح دنیا شده است.
در بخش درمان هم گویا موفقیت‌هایی داشته‌اید؟ لطفا نمونه‌هایی از موفقیت‌های بخش درمان را هم ذکر بفرمایید.
بهتر می‌دانم که کمی در باره‌ی بخش درمان و مسیری که ما در این سال‌های طی کرده‌ایم، توضیحاتی بدهم. در سال ۷۴ که ما کارمان را شروع کردیم در کل شرق کشور هیچ متخصص پزشکی هسته ای نداشتیم، مخصوصا کسی که در زمینه‌ی سرطان تیروئید کار کند. ما کارمان را در یک درمانگاه نسبتا کوچک شروع کردیم اما در همین مرکز در ید درمانی پرکاری تیروئید، ید درمانی سرطان تیروئید، درمانهای سرپایی تیروئید و تصویربرداریهای بخش‌های مختلف با مواد رادیواکتیو، فعالیت‌های زیادی داشتیم. به تدریج که دستگاه گاما کامرا برایمان خریداری شد اسکن‌های کلیه پیوندی و اسکن‌های قلب و استخوان که طیف وسیعی هستند را انجام دادیم. این خدمت، آن موقع در کل منطقه نبود و ما در امور تشخیصی، سه هزار نفر را در هر سال پاسخ‌گویی می‌کردیم که آمار بالایی به حساب می‌آمد. در سال ۷۸ با توجه به بالارفتن آگاهی عمومی و استقبال مردم، صف نوبت طولانی شد. اما تحریم‌ها اجازه‌ی تجهیزات بیشتر را نمی‌داد. در زمان زلزله‌ی بم که یک مدت کوتاه، تحریم‌ها برداشته شد، دستگاه دوم گاما کامرا را خریداری کردیم و بسرعت، صف انتظار شکسته شد و بیماران از نوبت دهی طولانی آسوده شدند. یعنی نوبت‌های سه ماهه به یک ماه تقلیل یافت. در حال حاضر به همت یکی دیگر از همکاران ما ، درمان با لوتیشیوم نیز در بخش انجام می شود که درمانهای جدید و بسیار مفیدی هستند.
چرا آن مقطع با این همه فاصله‌ی زمانی، به یادتان مانده؟ چه مسئله‌ای موجب این یادآوری شده است؟
سؤال جالبی است. به خاطر دارم که از آن زمان تا کنون با وجود افزایش نیازها، پیشرفت تکنولوژی در زمینه‌ی تصویربرداری و تغییرات مهم در درمان سرطان‌ها، متأسفانه به خاطر مسائل مختلف از جمله وضعیت اقتصادی، هیچ دستگاه جدیدی برای ما خریداری نشد تا همین یکی دو ماه گذشته که به همت رییس دانشکاه دو دستگاه جدید خریداری و نصب شد. این در حالی است که در این مدت بسیاری از کشورهای همسایه‌ی ما، با وجود قابل مقایسه نبودن نیروی انسانی توانمند با ایران در ان کشورها، چندین برابر ما تجهیزات تصویربرداری دارند.
مثلا کشور خاصی را به یاد دارید؟
بله. ماه گذشته گزارش وضعیت پزشکی هسته‌ای هند در کنفرانس آسیا اقیانوسیه پزشکی هسته‌ای ارائه شد و اعلام شد که تعداد دستگاه‌های پت در هند در حال حاضر بیشتر از تعداد دستگاه‌های گاما کامرا است. یعنی دستگاه‌های جدیدتر که امکانات زیاد‌تر و دقیق‌تری دارد بیشتر از دستگاه‌های قدیمی بود که الآن ما هنوز از آنها استفاده می‌کنیم. دستگاه‌های تصویربرداری ما در این سال‌ها فرسوده شده است. آقای دکتر دارابی، رئیس دانشگاه، با نگاه ابتکاری که دارند به این مسئله توجه کردند و دو دستگاه جدید برایمان خریداری کردند که وضعیت را خیلی بهتر کرد و این دستگاه‌های جدید خیلی پیشرفته‌تر از دستگاه‌های قبلی است. یکی از دستگاه‌ها در حال راه اندازی است و یکی هم راه‌اندازی شده و به‌زودی، صف نوبت شکسته خواهد شد. در این اسکنرها، کیفیت تصاویر خیلی بهتر است. اما مشکل بزرگ‌تر یعنی عدم وجود پت در دانشکاه کماکان باقی است.
از نظر فضای فیزیکی هم کمبودی دارید؟
بله داشتیم. در واقع ما تا سال ۹۱ که به این قسمت آمدیم در یک درمانگاه کوچک کار می‌کردیم و قبل از آن در بیمارستان امام رضا(ع) بودیم. سال ۹۱ تجمیع صورت گرفت که بخش بستری هم در اینجا راه‌اندازی شد و قبل از آن، بخش بستری در پزشکی هسته‌ای در مشهد نداشتیم. در حال حاضر مشکل فضای فیزیکی نداریم.
در باره‌ی درمان سرطان با لوتیشیوم هم فرمودید که توفیقات بزرگی داشته‌اید. آیا این پروژه، در سطح کشور در دانشگاه دیگری هم انجام شده بود؟
نه. این کار اولین بار در سطح کشور و کلان‌منطقه‌ی آموزشی ۹ شروع شد. این کار با همکاری سازمان انرژی اتمی آغاز شد و پیشرفت خوبی هم داشت اما در حال حاضر به خاطر وضعیت تحریمی، این کار با کندی پیش می‌رود. در حال حاضر برخی دانشگاههای دیگر هم این کار را شروع کرده‌اند.
در خبرها، چیزی راجع به نقشه‌ی ژنتیکی و یا به عبارتی بانک اطلاعاتی سرطان تیروئید از قول شما شنیدیم. راجع به این طرح هم اطلاعاتی به خوانندگان ما بدهید.
یک طرح نیماد هست که طرح ملی می باشد که به صورت کشوری انجام می شود. در این طرح، سعی می‌کنیم نقشه‌ی ژنتیکی سرطان تیروئید را در سطح کشور مشخص کنیم و به همین جهت، نمونه‌های سرطانی را از سراسر کشور دریافت و در اینجا روی آنها کار می‌کنیم. امیدواریم این کار طی یکی دو سال آینده به نتیجه برسد و این نقشه کامل شود که طرح پژوهشی مهمی به حساب می‌آید.
در مورد اسکنرهای پیشرفته‌ای که می‌فرمودید در مشهد نداریم و کار درمان سرطان‌های مختلف را با چالش مواجه کرده بفرمایید.
بله. همان‌طور که گفتم این اسکنرها در برخی کشورهای همسایه به وفور موجود است و در مشهد، فقط یک دستگاه در بیمارستان رضوی وجود دارد و چون در بیمارستان رضوی با تعرفه‌های بخش خصوصی اداره می‌شود و خیلی گران است، برای بیشتر بیماران، امکان پرداخت هزینه‌های این نوع اسکن، وجود ندارد. دانشگاه به خاطر تحریم‌ها و سرمایه‌گذاری نسبتا بالا و وضعیت اقتصادی نامساعد، نتوانسته است آن را خریداری کند. در حال حاضر، طرحی را دنبال می‌کنیم که اگر بتوانیم با مشارکت بخش خصوصی و سرمایه‌گذاری این بخش، دستگاه پت را خریداری و با تعرفه‌های دولتی بهره‌برداری کنیم تا بتوانیم به تشخیص‌های دقیق‌تر، مؤثرتر و درمانهای کامل‌تری در سرطان‌ها دست یابیم و بیماران هم قادر به پرداخت هزینه‌ها باشند.
به خاطر نبودن این دستگاه، چه مشکلاتی وجود دارد؟
مثلا در درمان لنفوم‌ها اگر پت نباشد حدود ۸۰ درصد درمانهای روز دنیا قابل اجرا نیستند و باید از روش‌های دیگر استفاده کنیم که امکان درمان ایده‌آل را از بیمار سلب می کند. به خاطر همین، بعضی بیماران ممکن است درمان بیشتر و برخی درمان کمتر دریافت کنند که هر کدام مشکلاتی دارد. با دستگاه پت، می‌توان درمان را در هر لحظه مورد ارزیابی قرار داد و میزان مناسبی از درمان و دارو را تجویز نمود. این نقص بزرگی در کشور است که متد درمان ما در سرطان قدیمی باشد. در حالی که کل این سرمایه‌گذاری حدود سه میلیون دلار است و با خرید این دستگاه، تحولی در درمان سرطان‌ها در شرق کشور اتفاق می‌افتد.
اقدام و پیگیری برای این دستگاه هم داشته‌اید؟
بله. به تمام رؤسای دانشگاه نامه نوشته‌ام و اعلام کرده‌ام اما تا کنون انجام نشده است. البته آنها هم محدودیت‌هایی دارند اما ما نمی‌توانیم سلامت مردم را به بخش خصوصی واگذار کنیم چون خیلی از مردم، توان پرداخت هزینه‌ها را ندارند. استفاده از این روش ثابت شده که درمانهای آنکولوژی را بهینه و هزینه‌ها را کاهش می‌دهد. اگر پزشک و بیمار اطلاع داشته باشند تومور چقدر گسترش یافته هزینه‌ی غیر ضروری نمی‌کنند و شیمی‌درمانی‌های اضافی یا کم را انجام نمی‌دهند. هزینه‌های شیمی‌درمانی سرسام‌آور است. به خاطر عدم اطلاع از نحوه تشخیص اولیه، به نوعی داریم ولخرجی می‌کنیم چون کار درمان به صورت علمی هدایت نمی‌شود. این ضعف بزرگی است و هزینه‌ی زیادی به کشور تحمیل می‌کند.
پزشکی هسته‌ای در کدام سرطان‌ها و در چه مراحلی وارد فرایند درمان می‌شود؟
پزشکی هسته‌ای عمدتا در تومورهای غددی عصبی (نوروآندوکرین‌ها) تیروئید و پروستات مقاوم به درمان وارد می‌شود اما در هر سرطان دیگری که دست‌اندازی به استخوان‌هاداشته باشد باز هم پزشکی هسته‌ای در تسکین دردها کاربرد دارد. در برخی سرطان‌ها مثل کبد، مداخله‌ی ما تسکینی است و درمان کامل مد نظر نیست اما در تیروئید، درمان کامل است. مثلا ما بیمارانی را داریم که از سال ۷۴ با وجود سرطان پیشرفته تیروئید تحت درمان هستند و بیش از ۲۰ سال است که به زندگی عادی ادامه می‌دهند. به عبارت دیگر، ما در برخی سرطان‌ها طول عمر بیمار را بیشتر می‌کنیم و در بعضی دیگر، دردها را التیام می‌بخشیم.
به جز دستگاه پت، آیا مشکلات دیگری هم برای کار دارید؟
بقیه مسائل و مشکلات مدیریتی است. در بخش‌های پیشرفته دانشگاهی، یک سری پرسنل پژوهشی تخصصی باید باشند. این پرسنل نیازمند تجهیزات پژوهشی و یک سری آزمایشگاه هستند. در این زمینه محدودیت داریم. آقای دکتر تفقدی، معاونت پژوهشی دانشگاه لطف کردند و اقداماتی داشتند اما ما نیروی متخصص پژوهشی نمی‌توانیم بگیریم و فعلا نیروها عمدتا در حد کارشناس هستند. این دوستان به اندازه‌ی کافی توانمند نیستند. در خیلی جاهای دنیا از نیروی متخصص استفاده می‌شود که نیازمند هزینه‌ی ببیشتر است چون باید بتوانیم حقوق کافی به آنها بدهیم که زندگی‌شان را بگذرانند و خود را وقف خدمت و تحقیق کنند.
به هر حال، انجام پژوهش در سطح کارشناسی و پزشکی عمومی، یک سری محدودیت‌هایی دارد. سرمایه‌گذاری در پژوهش باید خیلی بیشتر باشد. در برخی از پژوهش ها ما امکان انجام پژوهش را نداریم مثلا انجام هر پت حدود ۵.۷ میلیون تومان هزینه دارد و در واقع یک پژوهش ساده با ۳۰ بیمار ممکن است صدها میلیون تومان هزینه داشته باشد که در حد و توان بودجه های پزوهشی ما نیست. تازه اگر بخواهیم با دنیا رقابت کنیم به جای بیست سی بیمار باید دو هزار بیمار مورد بررسی تحقیقاتی قرار گیرند که ممکن است میلیاردها تومان هزینه داشته باشد. به نظر می آید یک سیستم قدرتمند آینده‌نگر لازم داریم که بتوانیم در دنیا حرف برای گفتن داشته باشیم و گرنه اقدامات مقطعی برای سیر کاروان علمی کشور، روند خوبی نیست. به نظر من ما نیازمند یک پایداری و یک آینده مشخص و برنامه‌ریزی درازمدت هستیم که امیدواریم مد نظر بزرگان قرار گیرد.